“Yeri basan, tutan dağdır;
Halkı basan, tutan Handır!“
Türk Atasözü
1. TÜRKLERİN KUTSAL DAĞLARI
Büyük dağlar, diğer medenî milletlerde olduğu gibi, Türklerin kalplerinde ve dolayısı ile dinî inanışlarında yer tutmuştur. Zirveleri gökleri deler gibi yükselen ve başları bulutlar içinde kaybolan dağlar, sanki Tanrı ile konuşur ve ilgi kurar gibi görünmüşlerdi. Göğün direği dağ, yeri bastıran dağ ve Tanrıya giden en yakın yol da yine dağ idi. Bu sebeple, “Ortaasya’daki dağların çoğu, Tanrı ile ilgili adlar almışlardı”. Bu, yalnız Türklerde değil; Çin’de, Hint’de, İran‘da ve Sami dünyasında da böyle idi. İranlıların Elbûrz dağları, Hint mitolojisinin Himalayaları (Himavat), Çinlilerin Kuan-Iung ve Ki-lien sıra dağları ile Tûr-ı Sina, Kafkas dağları, dünya mitolojisinin ana motiflerini teşkil ederler.Büyük dağlar, Türk mitolojisinin de en önemli motifleridirler. Her Türk efsanesinde bu kutsal dağlar, açık veya kapalı bir şekilde karşımıza çıkarlar. Uygurların ataları olan Kao-çı Töleslerinin menşe efsanesinde, “Hakan, kızlarını Tanrı ile evlenmeleri için bir dağ üstüne kor ve küçük kız, bu dağ üzerinde erkek bir kurtla evlenerek yeni nesiller meydana getirir”. “Erkek kurt” bu efsanede, Tanrının sembolünden başka bir şey değildi.Göktürklerin menşe efsanesinde ise, “Dişi kurt, çocuğu alarak Turfan’ın kuzey batısındaki bir dağa gitmiş ve orada bulunan, bir mağaradan içeriye girmişti. Bu mağara da, yer altı dünyasına giden bir yoldu”. Bu yollar, umumiyetle yine böyle kutsal dağlar içinde bulunurdu. Büyük Ortaasya İmparatorluklarının başkentlerinin kurulduğu “Ötügen dağları” da, böyle kutsal dağlardan başka bir şey değildi.Uygurların “Kut-Dağı” da çok meşhurdur. Ayrıca Uygurların menşe efsanesinde, “Gökten ışık, iki ırmak arasındaki bir dağ üzerine inmiş ve Uygurların soyları bu yolla türemişlerdi”. Göktürklerin, doğudaki büyük sıradağlara “Kadır-Kan” demelerinin sebebi, yine dinî sebeplere dayanıyordu.
Oğuz Destanı’nda ise, durum bambaşkadır. Oğuz-Han’ın kendi öz yaylaları olan, “Or-Tag” ve “Kür-Tag”lar, gerçek mitolojik çehrelerini kaybetmişlerdir. Fakat adlarından da anlaşılacağı üzere, onlar da Oğuzların kutsal dağları idiler. Oğuz Destanına göre, Oğuz-Han bütün dünyayı zapt etmişti. Onun başkenti ve ordugahı olan Or ve Kür dağlar da, tabiî olarak dünyanın ortası olacaktı. “Kazılık” dağı da Oğuzların dağlarından biri idi.
2. TÜRKLERE GÖRE “DÜNYA DAĞI”
X. ve XI. yüzyıllarda, büyük devlet kuran Türkler, oldukça realist bir düşünce içine girmişlerdi. Böyle gerçekçi, bir düzene girmelerinde, şüphesiz ki İslamiyet’in de büyük tesirleri olmuştu. Buna rağmen, Türk atasözlerinde ve şiirlerinde eski inançların izleri de görülmüyor değildi. Şu eski Türk atasözü konumuz bakımından büyük önem taşımaktadır.“Yer basrukı tag, budun basrukı beg”, yani “Yerin baskısı dağ, budunun baskısı ise, bey veya hükûmdardır”. Bu eski atasözünü, başka bir şekilde de türkçeye aktarabiliriz: “Yeri tutan dağ, milleti tutan ise beğdir”. Bu atasözüne göre, “Eğer dağlar olması idi, yer olamayacaktı. Belki de dağılıp gidecekti. Tıpkı hükûmdarların toplumları tuttuğu gibi”. Tabiî olarak bunu yapan da Tanrı idi. Bu konuda başka bir atasözü de şöyle diyor: “Tengri, tag birle yerig basurdı”. Yani “Tanrı, dağ ile yeri bastırıp daha sağlam yaptı”. Dağa kişilik veren Türk inançları da çoktur. Yeri geldikçe bu konu üzerinde de duracağız. Yalnız, bugün de söylediğimiz bir atasözümüzü, bin sene önceki söylenişi ile, vermeği de faydalı buluyoruz:
“Tag tagka kavuşmaz, kişi kişiye kavuşur”.
“Dağ dağa kavuşmaz, insan insana kavuşur”.
Türklerde dağlar hakkında pek çok deyimler vardır. Bunların hepsini burada inceleyecek değiliz. Ancak güneş görmeyen, bin sene önceki deyimle “kuz dağları”, “Kutsal ardıçlı (Arduçlıg) dağlar”, Türk mitolojisinde ve masallarında büyük bir yer tutuyorlardı.Türk mitolojisindeki “Altındağ”lar da inceleyeceğiz. “Gök-Tepe”, “Ala-Dağ” gibi, kutsal renkler taşıyan dağlar da yok değildir. Fakat dağlar, Türk edebiyatında genel olarak “kara” renkle anılırdı. Dede Korkut kitabında dağlar için söylenmiş iki güzel soylamayı burada almağı, faydalı görüyoruz:
1. Kara tağum, yükseği oğul!
Karangulu gözlerin aydını oğul!
2. Kara tağum, yükseği oğul!
Kanlı suyım, taşkunı oğul!
Altay ve Sibirya masallarında Türk bahadırları anlatılırken, değil bütün vücutları; baldır ve bacakları bile, dağlara ve dağ sağrılarına benzetiliyordu.
“Türk halk edebiyatında, Dünya dağı”:Hiç Şüphe yok ki, Anadolu’ya gelen Türklerde, eski Ortaasya mitolojisinin gökleri delen Altındağ veya Akdağ‘ları kaybolmuş ve onların yerini, “Kaf dağı” ile “Tur” dağları almıştı. Zaten, efsanevi eski Türk dağları da mitolojide, Önasya’nın bu dağlarının birer paralellerinden başka bir şey değil idiler. Nitekim Yunus Emre şöyle diyor:
“Kaf dağı zerrem değil Ay ve Güneş bana kul,“Ben kuş dilün bilürüm söyler Süleyman bana!”
“Kuş dilini bilme”, yalnız İslamiyet’ten sonra değil; çok önceleri de Türk mitolojisinde yaygındı. Fakat Yunus, aynı zamanda İslamiyet’i de çok iyi bilen, bilgin bir insandı. Deyimleri ise, eski yüzyılların Türkçesi idi. Fakat fikirleri, İslami düşüncelerin en derinlerinden geliyordu.Ermişlerin yükseldikleri dereceler de, “dağ” ve “yayla” deyimleri ile tarif ediliyorlardı. Meselâ Hatayî, yani Şah-İsmail’in bir şiirini, buna örnek olarak verelim: “Çıktım Kırklar yaylasına,“Çağırdım üçler aşkına,
“Yüzümü yerlere sürdüm,“Yediler, kırklar aşkına!”
“Tûr-ı Sin’” dağı için, Türk halk edebiyatında söylenmiş mısralar sayısızdır. Özellikle, Bektaşîlerin “Devriye”lerinin hemen hemen hepsinde, bu dağın adına rastlanır. Bunlar arasında en arı Türkçe ile yazılmış Muhyiddin Abdal‘ın bir şiirini örnek olarak verelim:“Güller açılır çağında,“Kevser ile Tûr dağında,“Bülbüller öter bağında,“Koyun bile güttüm ben!”
“Kaf dağı”, büyüklük ve yüksekliğin sembolüdür. Fakat mitolojiktir. Bu sebeple, İslami edebiyat Kaf dağı yerine Tûr dağını tercih etmiştir. Çünkü bu dağ, Tanrı ile ilgi kuran bir dağıdır. Mutasavvıflar, ermişliğin yüceliğini de Tûr dağına benzetirlerdi. Meselâ Seyyid Nesimi şöyle diyor:
Musa benim kim Hak ile daim mün’cat eylerim,Gönlüm tecelli Tûr’udur anın çün Tûr olmuşum. Tabiî olarak bu, “Tecellî ve Südûr” nazariyesine göre söylenmiş bir şiirdir. Türk mitolojisi ile ilgisi yoktur. Fakat Sibirya ve Altay’daki Türk masallarında da, “İnsanlar kendilerini kutsal ve büyük dağlar gibi yüceltmeğe çalışmışlardı”.
Türk düşüncesinde dağ ve tepeler, her şeyin ortası ve yerin düğümüdür. Nitekim bir Erzurum atasözünde de şöyle deniyordu: .“Kırk dereyi, bir tepe keser”
“Dünya Dağı düşüncesinin astronomik temelleri”:Yer ile göğün, ya bir demirdağ veyahut da demir bir ağaçla birleşmiş olduğu hakkındaki düşünceleri, muhtelif bölümlerimizde incelemiştik. Bu inanışlara göre, dünyanın ortasından bir dağ yükseliyor ve kutup yıldızına kadar varıyordu. Bu konuları “Kutup yıldızı” ile ilgili bölümümüzde incelemiş ve bu yıldıza Türklerin, niçin “Demir-Kazık” dedikleri üzerinde durmuştuk. Bazı Ortaasya kavimlerine göre ise, “Bu dağın tam tepesinde, Tanrının altın tahtı bulunurdu”. Türklerin kutsal yönleri doğu idi. Fakat Ortaasya ve Sibirya kavimleri arasında, “kuzeye tapınanlar” da yok değildi. Bunu sebebi de, Kutup yıldızının kuzeyde olmasından ileri geliyordu. Kuzey-Batı Sibirya’daki Türklerle ve bilhassa Macarlarla akraba Ostyak kavimleri, Kutup yıldızına “Demir Kazık Baba” derlerdi. Bundan dolayı da senenin belirli zamanlarında Kutup yıldızına kurban verirlerdi. Bu daha çok, Hint mitolojisine dayanan bir inançtır. Hint mitolojisine göre, dünyanın ortasından, tanrılara kadar yükselen “Sumeru” adlı büyük bir dağ vardı. Eski Hint metinleri zaman zaman bu dağa “Sumer-Baba” adını da verirlerdi.
1. TÜRKLERİN KUTSAL DAĞLARI
Büyük dağlar, diğer medenî milletlerde olduğu gibi, Türklerin kalplerinde ve dolayısı ile dinî inanışlarında yer tutmuştur. Zirveleri gökleri deler gibi yükselen ve başları bulutlar içinde kaybolan dağlar, sanki Tanrı ile konuşur ve ilgi kurar gibi görünmüşlerdi. Göğün direği dağ, yeri bastıran dağ ve Tanrıya giden en yakın yol da yine dağ idi. Bu sebeple, “Ortaasya’daki dağların çoğu, Tanrı ile ilgili adlar almışlardı”. Bu, yalnız Türklerde değil; Çin’de, Hint’de, İran‘da ve Sami dünyasında da böyle idi. İranlıların Elbûrz dağları, Hint mitolojisinin Himalayaları (Himavat), Çinlilerin Kuan-Iung ve Ki-lien sıra dağları ile Tûr-ı Sina, Kafkas dağları, dünya mitolojisinin ana motiflerini teşkil ederler.Büyük dağlar, Türk mitolojisinin de en önemli motifleridirler. Her Türk efsanesinde bu kutsal dağlar, açık veya kapalı bir şekilde karşımıza çıkarlar. Uygurların ataları olan Kao-çı Töleslerinin menşe efsanesinde, “Hakan, kızlarını Tanrı ile evlenmeleri için bir dağ üstüne kor ve küçük kız, bu dağ üzerinde erkek bir kurtla evlenerek yeni nesiller meydana getirir”. “Erkek kurt” bu efsanede, Tanrının sembolünden başka bir şey değildi.Göktürklerin menşe efsanesinde ise, “Dişi kurt, çocuğu alarak Turfan’ın kuzey batısındaki bir dağa gitmiş ve orada bulunan, bir mağaradan içeriye girmişti. Bu mağara da, yer altı dünyasına giden bir yoldu”. Bu yollar, umumiyetle yine böyle kutsal dağlar içinde bulunurdu. Büyük Ortaasya İmparatorluklarının başkentlerinin kurulduğu “Ötügen dağları” da, böyle kutsal dağlardan başka bir şey değildi.Uygurların “Kut-Dağı” da çok meşhurdur. Ayrıca Uygurların menşe efsanesinde, “Gökten ışık, iki ırmak arasındaki bir dağ üzerine inmiş ve Uygurların soyları bu yolla türemişlerdi”. Göktürklerin, doğudaki büyük sıradağlara “Kadır-Kan” demelerinin sebebi, yine dinî sebeplere dayanıyordu.
Oğuz Destanı’nda ise, durum bambaşkadır. Oğuz-Han’ın kendi öz yaylaları olan, “Or-Tag” ve “Kür-Tag”lar, gerçek mitolojik çehrelerini kaybetmişlerdir. Fakat adlarından da anlaşılacağı üzere, onlar da Oğuzların kutsal dağları idiler. Oğuz Destanına göre, Oğuz-Han bütün dünyayı zapt etmişti. Onun başkenti ve ordugahı olan Or ve Kür dağlar da, tabiî olarak dünyanın ortası olacaktı. “Kazılık” dağı da Oğuzların dağlarından biri idi.
2. TÜRKLERE GÖRE “DÜNYA DAĞI”
X. ve XI. yüzyıllarda, büyük devlet kuran Türkler, oldukça realist bir düşünce içine girmişlerdi. Böyle gerçekçi, bir düzene girmelerinde, şüphesiz ki İslamiyet’in de büyük tesirleri olmuştu. Buna rağmen, Türk atasözlerinde ve şiirlerinde eski inançların izleri de görülmüyor değildi. Şu eski Türk atasözü konumuz bakımından büyük önem taşımaktadır.“Yer basrukı tag, budun basrukı beg”, yani “Yerin baskısı dağ, budunun baskısı ise, bey veya hükûmdardır”. Bu eski atasözünü, başka bir şekilde de türkçeye aktarabiliriz: “Yeri tutan dağ, milleti tutan ise beğdir”. Bu atasözüne göre, “Eğer dağlar olması idi, yer olamayacaktı. Belki de dağılıp gidecekti. Tıpkı hükûmdarların toplumları tuttuğu gibi”. Tabiî olarak bunu yapan da Tanrı idi. Bu konuda başka bir atasözü de şöyle diyor: “Tengri, tag birle yerig basurdı”. Yani “Tanrı, dağ ile yeri bastırıp daha sağlam yaptı”. Dağa kişilik veren Türk inançları da çoktur. Yeri geldikçe bu konu üzerinde de duracağız. Yalnız, bugün de söylediğimiz bir atasözümüzü, bin sene önceki söylenişi ile, vermeği de faydalı buluyoruz:
“Tag tagka kavuşmaz, kişi kişiye kavuşur”.
“Dağ dağa kavuşmaz, insan insana kavuşur”.
Türklerde dağlar hakkında pek çok deyimler vardır. Bunların hepsini burada inceleyecek değiliz. Ancak güneş görmeyen, bin sene önceki deyimle “kuz dağları”, “Kutsal ardıçlı (Arduçlıg) dağlar”, Türk mitolojisinde ve masallarında büyük bir yer tutuyorlardı.Türk mitolojisindeki “Altındağ”lar da inceleyeceğiz. “Gök-Tepe”, “Ala-Dağ” gibi, kutsal renkler taşıyan dağlar da yok değildir. Fakat dağlar, Türk edebiyatında genel olarak “kara” renkle anılırdı. Dede Korkut kitabında dağlar için söylenmiş iki güzel soylamayı burada almağı, faydalı görüyoruz:
1. Kara tağum, yükseği oğul!
Karangulu gözlerin aydını oğul!
2. Kara tağum, yükseği oğul!
Kanlı suyım, taşkunı oğul!
Altay ve Sibirya masallarında Türk bahadırları anlatılırken, değil bütün vücutları; baldır ve bacakları bile, dağlara ve dağ sağrılarına benzetiliyordu.
“Türk halk edebiyatında, Dünya dağı”:Hiç Şüphe yok ki, Anadolu’ya gelen Türklerde, eski Ortaasya mitolojisinin gökleri delen Altındağ veya Akdağ‘ları kaybolmuş ve onların yerini, “Kaf dağı” ile “Tur” dağları almıştı. Zaten, efsanevi eski Türk dağları da mitolojide, Önasya’nın bu dağlarının birer paralellerinden başka bir şey değil idiler. Nitekim Yunus Emre şöyle diyor:
“Kaf dağı zerrem değil Ay ve Güneş bana kul,“Ben kuş dilün bilürüm söyler Süleyman bana!”
“Kuş dilini bilme”, yalnız İslamiyet’ten sonra değil; çok önceleri de Türk mitolojisinde yaygındı. Fakat Yunus, aynı zamanda İslamiyet’i de çok iyi bilen, bilgin bir insandı. Deyimleri ise, eski yüzyılların Türkçesi idi. Fakat fikirleri, İslami düşüncelerin en derinlerinden geliyordu.Ermişlerin yükseldikleri dereceler de, “dağ” ve “yayla” deyimleri ile tarif ediliyorlardı. Meselâ Hatayî, yani Şah-İsmail’in bir şiirini, buna örnek olarak verelim: “Çıktım Kırklar yaylasına,“Çağırdım üçler aşkına,
“Yüzümü yerlere sürdüm,“Yediler, kırklar aşkına!”
“Tûr-ı Sin’” dağı için, Türk halk edebiyatında söylenmiş mısralar sayısızdır. Özellikle, Bektaşîlerin “Devriye”lerinin hemen hemen hepsinde, bu dağın adına rastlanır. Bunlar arasında en arı Türkçe ile yazılmış Muhyiddin Abdal‘ın bir şiirini örnek olarak verelim:“Güller açılır çağında,“Kevser ile Tûr dağında,“Bülbüller öter bağında,“Koyun bile güttüm ben!”
“Kaf dağı”, büyüklük ve yüksekliğin sembolüdür. Fakat mitolojiktir. Bu sebeple, İslami edebiyat Kaf dağı yerine Tûr dağını tercih etmiştir. Çünkü bu dağ, Tanrı ile ilgi kuran bir dağıdır. Mutasavvıflar, ermişliğin yüceliğini de Tûr dağına benzetirlerdi. Meselâ Seyyid Nesimi şöyle diyor:
Musa benim kim Hak ile daim mün’cat eylerim,Gönlüm tecelli Tûr’udur anın çün Tûr olmuşum. Tabiî olarak bu, “Tecellî ve Südûr” nazariyesine göre söylenmiş bir şiirdir. Türk mitolojisi ile ilgisi yoktur. Fakat Sibirya ve Altay’daki Türk masallarında da, “İnsanlar kendilerini kutsal ve büyük dağlar gibi yüceltmeğe çalışmışlardı”.
Türk düşüncesinde dağ ve tepeler, her şeyin ortası ve yerin düğümüdür. Nitekim bir Erzurum atasözünde de şöyle deniyordu: .“Kırk dereyi, bir tepe keser”
“Dünya Dağı düşüncesinin astronomik temelleri”:Yer ile göğün, ya bir demirdağ veyahut da demir bir ağaçla birleşmiş olduğu hakkındaki düşünceleri, muhtelif bölümlerimizde incelemiştik. Bu inanışlara göre, dünyanın ortasından bir dağ yükseliyor ve kutup yıldızına kadar varıyordu. Bu konuları “Kutup yıldızı” ile ilgili bölümümüzde incelemiş ve bu yıldıza Türklerin, niçin “Demir-Kazık” dedikleri üzerinde durmuştuk. Bazı Ortaasya kavimlerine göre ise, “Bu dağın tam tepesinde, Tanrının altın tahtı bulunurdu”. Türklerin kutsal yönleri doğu idi. Fakat Ortaasya ve Sibirya kavimleri arasında, “kuzeye tapınanlar” da yok değildi. Bunu sebebi de, Kutup yıldızının kuzeyde olmasından ileri geliyordu. Kuzey-Batı Sibirya’daki Türklerle ve bilhassa Macarlarla akraba Ostyak kavimleri, Kutup yıldızına “Demir Kazık Baba” derlerdi. Bundan dolayı da senenin belirli zamanlarında Kutup yıldızına kurban verirlerdi. Bu daha çok, Hint mitolojisine dayanan bir inançtır. Hint mitolojisine göre, dünyanın ortasından, tanrılara kadar yükselen “Sumeru” adlı büyük bir dağ vardı. Eski Hint metinleri zaman zaman bu dağa “Sumer-Baba” adını da verirlerdi.
3. ALTIN DAĞ VE AKDAĞLAR 
“Türk mitolojisindeki Altındağ”:
Yüksek dağlar Tanrıların yeri olara kabul edilirdi. Bu inanış, Türkler arasında çok yayılmıştır. Bu konu ile ilgili kayıtları, eski İran kaynaklarında bile bulabiliyoruz. Biliyoruz ki eski Türkler, ölen Türk büyüklerini, yüksek dağ tepelerine gömerlerdi. Altay dağlarındaki rastlanan kurganların çoğunun, yüksek dağlarda bulunmasının bir sebebi de bu idi. Bazı dağlar da, böyle Türk büyüklerine mezarlık ettikleri için şöhret bulmuşlardı. Meselâ Göktürk yazıtlarının bahsettiği “tinesi oglı yatıgma tag”, yani “Tinesi Oğlu’nun yattığı dağ”, bunlardan birisidir. Eski Türkler, çok yüksek dağlara “Kan” adını verirlerdi. Uygur iline yakın, çok yüksek bir dağa da“Altun-Kan” derlerdi. “Altın” gibi dağlardan da, çok söz edilirdi. Göktürk yazıtlarında da böyle dağlar vardır.“Altındağ” motifi bütün incelikleri ile, yalnızca Altay Türklerine ait mitolojik masallarda görülür. Onlara göre, “Gök kubbesinin altında, som altından yapılmış bir dağ vardı. Fakat bu dağın tabanı ve etekleri, yeryüzüne kadar inemiyordu. O, gökler âlemi ile ilgili ve göklerin bir dağı idi. Büyük Tanrı Bay-Ülgen, yeryüzünü yaratırken, bu dağda oturmuş ve yaratılışı, Altındağ’dan idare etmişti. Altındağ’ın üzerinde, ay ile güneşin ışıkları daima parlar ve gece denen şey, hiç görülmezdi”. Bazı masallarda bu dağın çöktüğü, ve bu yüzden dünyanın gölgelendiği de söylenirdi. Kuzey-Doğu Asya’ya gidildikçe bu inanç, daha da iptidaileşir ve Amerika yerlilerine kadar uzanır. Doğu, Sibirya’daki Goldlara göre, “Bu dağ taştan yapılmış imiş, bunun için insanlar, bir gün bu dağdan bir taş düşecek diye, korkarlarmış. Tanrı, bu dağın insanlar tarafından görülmesini hoş görmemiş ve gözlerden gizlemek için, hava tabakasını yaratmış. O zamandan beri bu dağı yer yüzünden bir daha gören olmamış”.
“Türk mitolojisindeki Akdağ”: Akdağ, Türk yer adları arasında, en çok görülenlerden birisidir. Az yukarıda da gösterdiğimiz gibi, Türk dilinde ve edebiyatında dağla beraber kullanılan renk daha çok, kara idi. bir dağ, ne kadar beyaz olursa olsun, yine de toprak rengindedir. Bir dağa eğer “Ak” denmişse, onda manevî bir sebep aranmalıdır. Uzun zamandan beri dış âlemle ilişkilerini kesmiş ve dış tesirlere karşı kapılarını kapamış olan Yakut Türklerine göre,“Tanrı bembeyaz ve ap ak bir dağ üzerinde oturmuş. Dağın tam zirvesine kurduğu tahtına ise, üç basamaklı gümüş merdivenle çıkılırmış”. Yakut masallarında “Tanrı, süt akında 7 katlı, beyaz dağ üzerinde tahtını kurmuş oturuyor”, tekerlemeleri, sık sık görülen şeylerdendir. Yakut Türkleri, vaktiyle kuzeye göç etmişler ve yeni yurtlarını, Kuzey buz denizine yakın yerlerde kurmuşlardı. Bu sebeple, güneydeki Türk âlemi ile ilişkileri, hemen hemen hiç kalmamıştı. Güney Sibirya’daki, meselâ Abakan Tatarlarının ise durumu böyle değildi. Eski Kırgızların torunları olan bu Türkler, daima Türkçe konuşmuşlar ve Türk âlemi ile, ilişkilerini kesmemişlerdi. Onların dünyayı görüş ve anlayışlarına göre, “Kuzeyde büyük bir okyanus vardı. Efsanevî büyük hakanlardan biri olan Ak-Han, bu büyük denizin kenarındaki Akdağ’ın eteklerinde, denizin köpükleri yanında oturur ve bu kutsal denizden de su içerdi”.Dede Korkut kitabındaki; masal tekerlemelerine benzeyen, şiir halindeki bu sözlerde, dış tesirlerin bulunması pek muhtemel değildir. Bunlar, yeni meydana gelen bir düşünce düzenini değil; halk dilinin, insan ağzının, asırlardan beri söyleye söyleye, meydana getirdiği verilerdir.
4. KUTSAL DEMİRDAĞ“Türk mitolojisine göre dünyanın ortasından yükselen Demirdağ”:
“Ergenekon” efsanesini incelerken, “Demirdağ” motifi üzerinde özel olarak durmuştuk. Aynı konuyu burada yeniden inceleyecek değiliz. Bu Demirdağ’dan, birçok Türk kaynaklarının söz açtığı bir gerçektir. Aynı zamanda Ergenekon da, bu demirdağdan başka bir şey değildi. Fakat bu dağın, dünyanın ortasından yükseldiğinden ve dünyanın direği ile göbeğinin, bu dağ olduğundan, pek az kaynak bahseder. Eski Kırgızların torunları olan Abakan Tatarları ise kendi masallarında, “Bu dağın, dünyanın ortasında bulunduğunu ve dünyanın göbeğinin de, burası olduğunu” açık olarak söylerler.
“Dünyanın ortasındaki dağın katları”:
Dünyanın ortasından yükselen, böyle bir dağın varlığı ile ilgili olan inanışların, dağlarda ve yaylalarda yaşayan, at yetiştiren Türkler ve Türk mitolojisi için, yerli bir motif olması çok muhtemeldir. Çünkü aynı düşünce, Hint, Babil ve Avrupa mitolojilerinde de vardır. Bütün bunlar için bir tek kök aramak, meselâ Tevratın Tûr-ı Sina’sının, Hintlilerin Sumeru dağından geldiğini söylemek, herhalde doğru bir şey olmasa gerektir. Türk mitolojisinde durum, biraz daha başkadır. Daha başlangıçlarda, her Türk halkına ait böyle kutsal bir dağın bulunduğu kutsal bir gerçekti. Zaman geçtikçe, güneydeki büyük dinler Ortaasya’ya da sızmağa başlamış ve zaman zaman, türlü şekillerde tesirlerini göstermekten geri kalmamışlardı. Müslüman Türkler, kendi eski kutsal dağlarını, Kaf dağı ile birleştirirlerken; Budist Türkler de, Hint mitolojisinin Sumer ve Meru dağlarının özelliklerini almışlardı. “İran tesirleri ise, kendilerini Türklere, Budizm ve İslamiyet’ten çok daha önce kabul ettirmeğe muvaffak olabilmişlerdi”. Altay mitolojisine göre, “Bu dağ üzerinde 7 Kudai bulunuyordu”. “Kudai” sözü de Türklere, İran‘dan girmiş bir deyimdir. Batı Sibirya ile, Batıdaki Türk folklorunda, daha çok “Yedi” rakamının yaygın olduğunu söylemiştik. Bu sebeple Batı bölgelerinin halkları, “Bu dağın, ‘Yedi kat’ olduğuna inanırlardı”. Bu inanış da, İran-Türk kültür ilişkilerinin bir sonucudur. Moğollarda ise durum daha değişiktir. Onlar daha ziyade bu dağın 3 kat olduğuna inanırlardı.
“Yaratılış destanlarında Dünya dağı”:Güney Sibirya Tatarlarının bazı efsanelerine göre, “Dünya henüz daha yaratılmadan önce, yalnızca küçük bir tepe varmış. Bu tepe, yavaş yavaş büyüyerek, yerle göğü birleştirmiş ve etekleri de yeryüzü olmuş. Türk halkları arasında bu dağa ‘Temir-Kazık’ diyenlerde varmış”. Bu inanışta, hafifçe de olsa, Hint mitolojisinin tesirlerini görmüyor değiliz. Fakat yerli an’ane, Hint tesirlerini kendi içinde eriterek, kaybetmiştir. Buna karşılık Buryat Moğollarında, Hint ve Çin mitolojileri birbirlerine karışarak, yepyeni bir kompozisyon meydana getirmişlerdi. Onlara göre, “Dünyanın türeyişinden önce, Tanrı bir kaplumbağa yaratmış. Kaplumbağanın üzerinde de, bir dağ peyda olmuş ve yavaş yavaş büyüyerek, Sumeru dağını meydana getirmişti. Kutup yıldızı bu dağın üzerinde dururmuş. Kaplumbağanın her ayağı ise, dünyanın dört bölgesini meydana getirmiş”. Bu inanışta, Kutup yıldızının durumundan başka, diğer motiflerin hepsi, dışarıdan gelmiş inançlardır. İran mitolojisine göre de, “Elburz dağı” diğer dağların hepsinin “Anası” idi.
“Türk mitolojisindeki Altındağ”:
Yüksek dağlar Tanrıların yeri olara kabul edilirdi. Bu inanış, Türkler arasında çok yayılmıştır. Bu konu ile ilgili kayıtları, eski İran kaynaklarında bile bulabiliyoruz. Biliyoruz ki eski Türkler, ölen Türk büyüklerini, yüksek dağ tepelerine gömerlerdi. Altay dağlarındaki rastlanan kurganların çoğunun, yüksek dağlarda bulunmasının bir sebebi de bu idi. Bazı dağlar da, böyle Türk büyüklerine mezarlık ettikleri için şöhret bulmuşlardı. Meselâ Göktürk yazıtlarının bahsettiği “tinesi oglı yatıgma tag”, yani “Tinesi Oğlu’nun yattığı dağ”, bunlardan birisidir. Eski Türkler, çok yüksek dağlara “Kan” adını verirlerdi. Uygur iline yakın, çok yüksek bir dağa da“Altun-Kan” derlerdi. “Altın” gibi dağlardan da, çok söz edilirdi. Göktürk yazıtlarında da böyle dağlar vardır.“Altındağ” motifi bütün incelikleri ile, yalnızca Altay Türklerine ait mitolojik masallarda görülür. Onlara göre, “Gök kubbesinin altında, som altından yapılmış bir dağ vardı. Fakat bu dağın tabanı ve etekleri, yeryüzüne kadar inemiyordu. O, gökler âlemi ile ilgili ve göklerin bir dağı idi. Büyük Tanrı Bay-Ülgen, yeryüzünü yaratırken, bu dağda oturmuş ve yaratılışı, Altındağ’dan idare etmişti. Altındağ’ın üzerinde, ay ile güneşin ışıkları daima parlar ve gece denen şey, hiç görülmezdi”. Bazı masallarda bu dağın çöktüğü, ve bu yüzden dünyanın gölgelendiği de söylenirdi. Kuzey-Doğu Asya’ya gidildikçe bu inanç, daha da iptidaileşir ve Amerika yerlilerine kadar uzanır. Doğu, Sibirya’daki Goldlara göre, “Bu dağ taştan yapılmış imiş, bunun için insanlar, bir gün bu dağdan bir taş düşecek diye, korkarlarmış. Tanrı, bu dağın insanlar tarafından görülmesini hoş görmemiş ve gözlerden gizlemek için, hava tabakasını yaratmış. O zamandan beri bu dağı yer yüzünden bir daha gören olmamış”.
“Türk mitolojisindeki Akdağ”: Akdağ, Türk yer adları arasında, en çok görülenlerden birisidir. Az yukarıda da gösterdiğimiz gibi, Türk dilinde ve edebiyatında dağla beraber kullanılan renk daha çok, kara idi. bir dağ, ne kadar beyaz olursa olsun, yine de toprak rengindedir. Bir dağa eğer “Ak” denmişse, onda manevî bir sebep aranmalıdır. Uzun zamandan beri dış âlemle ilişkilerini kesmiş ve dış tesirlere karşı kapılarını kapamış olan Yakut Türklerine göre,“Tanrı bembeyaz ve ap ak bir dağ üzerinde oturmuş. Dağın tam zirvesine kurduğu tahtına ise, üç basamaklı gümüş merdivenle çıkılırmış”. Yakut masallarında “Tanrı, süt akında 7 katlı, beyaz dağ üzerinde tahtını kurmuş oturuyor”, tekerlemeleri, sık sık görülen şeylerdendir. Yakut Türkleri, vaktiyle kuzeye göç etmişler ve yeni yurtlarını, Kuzey buz denizine yakın yerlerde kurmuşlardı. Bu sebeple, güneydeki Türk âlemi ile ilişkileri, hemen hemen hiç kalmamıştı. Güney Sibirya’daki, meselâ Abakan Tatarlarının ise durumu böyle değildi. Eski Kırgızların torunları olan bu Türkler, daima Türkçe konuşmuşlar ve Türk âlemi ile, ilişkilerini kesmemişlerdi. Onların dünyayı görüş ve anlayışlarına göre, “Kuzeyde büyük bir okyanus vardı. Efsanevî büyük hakanlardan biri olan Ak-Han, bu büyük denizin kenarındaki Akdağ’ın eteklerinde, denizin köpükleri yanında oturur ve bu kutsal denizden de su içerdi”.Dede Korkut kitabındaki; masal tekerlemelerine benzeyen, şiir halindeki bu sözlerde, dış tesirlerin bulunması pek muhtemel değildir. Bunlar, yeni meydana gelen bir düşünce düzenini değil; halk dilinin, insan ağzının, asırlardan beri söyleye söyleye, meydana getirdiği verilerdir.
4. KUTSAL DEMİRDAĞ“Türk mitolojisine göre dünyanın ortasından yükselen Demirdağ”:
“Ergenekon” efsanesini incelerken, “Demirdağ” motifi üzerinde özel olarak durmuştuk. Aynı konuyu burada yeniden inceleyecek değiliz. Bu Demirdağ’dan, birçok Türk kaynaklarının söz açtığı bir gerçektir. Aynı zamanda Ergenekon da, bu demirdağdan başka bir şey değildi. Fakat bu dağın, dünyanın ortasından yükseldiğinden ve dünyanın direği ile göbeğinin, bu dağ olduğundan, pek az kaynak bahseder. Eski Kırgızların torunları olan Abakan Tatarları ise kendi masallarında, “Bu dağın, dünyanın ortasında bulunduğunu ve dünyanın göbeğinin de, burası olduğunu” açık olarak söylerler.
“Dünyanın ortasındaki dağın katları”:
Dünyanın ortasından yükselen, böyle bir dağın varlığı ile ilgili olan inanışların, dağlarda ve yaylalarda yaşayan, at yetiştiren Türkler ve Türk mitolojisi için, yerli bir motif olması çok muhtemeldir. Çünkü aynı düşünce, Hint, Babil ve Avrupa mitolojilerinde de vardır. Bütün bunlar için bir tek kök aramak, meselâ Tevratın Tûr-ı Sina’sının, Hintlilerin Sumeru dağından geldiğini söylemek, herhalde doğru bir şey olmasa gerektir. Türk mitolojisinde durum, biraz daha başkadır. Daha başlangıçlarda, her Türk halkına ait böyle kutsal bir dağın bulunduğu kutsal bir gerçekti. Zaman geçtikçe, güneydeki büyük dinler Ortaasya’ya da sızmağa başlamış ve zaman zaman, türlü şekillerde tesirlerini göstermekten geri kalmamışlardı. Müslüman Türkler, kendi eski kutsal dağlarını, Kaf dağı ile birleştirirlerken; Budist Türkler de, Hint mitolojisinin Sumer ve Meru dağlarının özelliklerini almışlardı. “İran tesirleri ise, kendilerini Türklere, Budizm ve İslamiyet’ten çok daha önce kabul ettirmeğe muvaffak olabilmişlerdi”. Altay mitolojisine göre, “Bu dağ üzerinde 7 Kudai bulunuyordu”. “Kudai” sözü de Türklere, İran‘dan girmiş bir deyimdir. Batı Sibirya ile, Batıdaki Türk folklorunda, daha çok “Yedi” rakamının yaygın olduğunu söylemiştik. Bu sebeple Batı bölgelerinin halkları, “Bu dağın, ‘Yedi kat’ olduğuna inanırlardı”. Bu inanış da, İran-Türk kültür ilişkilerinin bir sonucudur. Moğollarda ise durum daha değişiktir. Onlar daha ziyade bu dağın 3 kat olduğuna inanırlardı.
“Yaratılış destanlarında Dünya dağı”:Güney Sibirya Tatarlarının bazı efsanelerine göre, “Dünya henüz daha yaratılmadan önce, yalnızca küçük bir tepe varmış. Bu tepe, yavaş yavaş büyüyerek, yerle göğü birleştirmiş ve etekleri de yeryüzü olmuş. Türk halkları arasında bu dağa ‘Temir-Kazık’ diyenlerde varmış”. Bu inanışta, hafifçe de olsa, Hint mitolojisinin tesirlerini görmüyor değiliz. Fakat yerli an’ane, Hint tesirlerini kendi içinde eriterek, kaybetmiştir. Buna karşılık Buryat Moğollarında, Hint ve Çin mitolojileri birbirlerine karışarak, yepyeni bir kompozisyon meydana getirmişlerdi. Onlara göre, “Dünyanın türeyişinden önce, Tanrı bir kaplumbağa yaratmış. Kaplumbağanın üzerinde de, bir dağ peyda olmuş ve yavaş yavaş büyüyerek, Sumeru dağını meydana getirmişti. Kutup yıldızı bu dağın üzerinde dururmuş. Kaplumbağanın her ayağı ise, dünyanın dört bölgesini meydana getirmiş”. Bu inanışta, Kutup yıldızının durumundan başka, diğer motiflerin hepsi, dışarıdan gelmiş inançlardır. İran mitolojisine göre de, “Elburz dağı” diğer dağların hepsinin “Anası” idi.
5. KUTSAL DAĞLARIN “BİR İNSAN GİBİ” DÜŞÜNÜLMESİ 
“Türkler büyük dağlara kişilik verirlerdi”:Dede Korkut kitabında şöyle deniyor: “Karşı yatan kara tağun; yıkılmış idi, yüceldi ahır”.Göktürk yazıtları da şöyle diyor:“Süngükin tağça yattı; Beglik uri kul boldı”, yani,“Kemiklerin dağ gibi yattı; beğliğe yaraşır soylu oğlun, köle oldu”. Dağın yatması, yıkılması, yücelmesi veya insan kemiklerinin dağ gibi yatması, hep Türk mitolojisinin ifade özelliklerindendir. Manas destanında, “Dağların büyük bahadırlar gibi, bahadırların da bir dağ gibi görülmesi”, hemen her sahifede geçen özelliklerdir. Hint mitolojisinde Buda da, Himalaya dağları gibi görünürdü. Zaten bu dağlar Buda’nın; Buda da, bu dağların sembolü idi.Büyük devlet kurmuş ve yüksek bir toplum hayatı yaşamış Türk halklarında, dağların kişileştirilmesi (Animizm), ancak böyle edebi bir benzetme şekline girmişti. Aslında ise, “Altay dağlarındaki Katun, yani Hatun, Bey v.s. gibi adlar, yalnızca birer coğrafya ve yer adlarından ibaret değil idiler. Bu dağlar, tıpkı insan gibi konuşan, duyan, evlenen, çoluk çocuk sahibi olan, ruhlar gibi düşünülüyor ve efsanelerde de böyle geçiyorlardı”. Şaman dualarında ve şiirlerde, bu dağların adları geçtikçe, bunların insan mı; yoksa dağ mı olduklarını anlamak, âdeta çok güç bir konu haline geliyordu. “Dağlar birer ruh ve ruhlar da dağ haline girmişlerdir”. Bunlar eski animizmin birer hatıraları idiler. Dağlara “Han- Tanrı, Kayrakan, Othon- Tenggere, Buzdağ- Ata” v.s. gibi, kutsal adların verilmesinin sebeplerini de, yine bu eski hatıralarda aramak lazımdır.
“Altay dağları, bir Han gibi görülürdü”:
Altay bölgesinde söylenen masallarda ve özellikle Şaman dualarında, Altay dağlarının adı geçtikçe, onlara Han (Kan) dendiği görülürdü. Onlara göre “Altay dağlarının tümü kutsal idi. İçlerinde herhangi bir tepe, bütün Altayları temsil edemezdi. Göğe yükselen zirvelerin hepsi birden, Tanrı yerine kadar uzanıyorlardı. Büyük Tanrı Bay-Ülgen’in oturduğu Altındağ’ın, Altay dağları olması da çok muhtemeldi”. Altay dağlarının adını anarak, ona kurban veriyorlar, dileklerde bulunuyorlar ve ondan sonra da ağlayıp yalvarıyorlardı.
“Altay dağlarına ‘Kayın babamız’ da derlerdi”:Es ırmağının kenarındaki Sakçak dağlarında yaşayan Sagay gelinleri, bu dağları kendi kayın babaları gibi görürler ve “Kayın babamız” derlerdi. Türk yer adlarında, “Ata” sıfatı ile biten, pek çok da dağ adları vardır. Bunlardan çoğu, üzerlerindeki yatırlardan dolayı bu ismi almışlardır. Bir çoğu için de “Ata” sözü, dağın adı ve ünvanı gibi kullanılmıştı. Uygur ve Göktürklerin ataları da, ya dağ üzerindeki kayından veyahut da mağaradan türemişlerdir. Hıtay (Liao) devletinin Ata- Mabedleri de, Mu-yeh dağının üzerinde bulunurdu. Fakat dağın bizzat bir ata olarak görülmesi Ortaasya’da çok az rastlanan inançlardandı. Yalnızca Altay bölgesinde, Miras Suyunun kenarındaki Kölin dağına, bazı Altay Türklerinin “Törediğimiz dağ” dedikleri duyulmuştur. “Dünya dağını temsil eden yapma tepecikler”:
Toprak veya taşların yığılması yolu ile meydana getirilen bu höyükler, Sümerlerin Zikkurat’ların hatırlatırlar. Türk ve Moğol kavimleri yaptıkları bu tepelere “Oba” derlerdi ve bunun için de bu inanışa, “Oba kültü” denmiştir. Bu inanışa göre, “Obalar, bozkırlarda topraklardan ve dağ geçitlerinde ise, taşların yığılması ile meydana getirirlerdi. En ufak bir tepecik bile bulunmayan geniş bozkırlarda, bu tepecikler kutsal bir dağ yerini tutar ve bunun üzerine çıkarak, ibadet ederlerdi. Bazı Ortaasya kavimleri ise, böyle bir tepe yerine, sırf ibadet etmek için bir çadır kurarlardı. Kurbanlarını bu çadır içinde sunarlar ve dualarını da aynı yerde yaparlardı. Bu sebepten dolayı, böyle çadırlara da yine Oba adını verirlerdi”. “Moğolların yaptıkları Obalar”, büsbütün Hint Pagoda’larına benzerdi. Bu höyükler, genel olarak su kenarlarındaki bir yere, taş ve topraktan yapılırdı. Höyüğün üzerine de, at takımları ile elbise ve yiyecekler konurdu. Höyüğün tepesine bir ağaç dikilir ve kenarlarına da süsler asalırdı. Umumiyetle yay, ok, kılıç gibi, kendilerinin kullandıkları günlük silâhlar konurken; bunların yanına Garuda kuşlarına ait figürlerin konması da ihmal edilmezdi. Bazı Moğol obaları ise, oldukça büyük ve adeta Pagoda’lar gibi yapılmıştı. Bu obalar genel olarak “12 seki”den meydana gelirdi. Bunlar dünyanın “Oniki bölümü”nü temsil ederlerdi. Çin’de de dünya ve bütün devlet teşkilatı “12 bölüme” ayrılmıştı. Bu düşünce düzeninin, Çin’den geldiğine hiçbir şüphe yoktu. Höyüğün orta yerine ise, sivrice yapılmış ve bir dağ zirvesi şekli verilmişti. Onlara göre bu da, “Sumeru” dağından başka bir şey değildi. Bu âdetlerden de açık olarak anlaşılıyor ki, eski Ortaasya âdetleri ile Çin ve Hint mitolojileri birleşiyor ve yepyeni bir düşünce kompozisyonu meydana geliyordu.Bir Altay efsanesi de, başlangıçta tıpkı Altay Türklerinin yerli türeyiş efsaneleri gibi başlıyordu. Fakat az sonra, Budist safsataları konuya hakim oluyor ve yerli motifleri âdeta ortadan kaldırıyorlardı.
6. KUTSAL DAĞLAR İÇİN YAPILAN “TÖRENLER”
Kutup Yıldızı
“Göğün kapısı” da olan kutup yıldızı, hem kutsal ve hem de, bütün gezegenlerin başladığı bir “Demir kazık” idi. Uygurlar bu yıldıza daha büyük bir saygı göstererek, ona “Altın kazuk” demişlerdi. Kutup yıldızı parlaklığın bir sembolü idi.”Kutup yıldızının bulunduğu yerden veya gök kubbesinde meydana getirdiği kapıdan, Tanrı insanlara şefaat eder ve Kamlar (Şamanlar) da bu delikten Tanrı ile ilgi kurarlardı. Bu kapı, insanlar dünyası ile, gökteki ruhlar dünyasının bir sınırı idi”. Bu sebeple bu yerin, diğer yıldızların deliklerine nazaran, ayrı bir kutsallığı vardı.
“Dağ başlarında Tanrıya tapınma”:Etnograflar Ortaasya halkları arasında yaygın olan “Dağlara tapınma” hakkında önemli yazılar yazmışlardır. Bu yazılar içinde, dağlar üzerinde yapılan törenler de toplanmıştır. Bu yazıdaki bütün bilgileri buraya aktaracak değiliz. Bizim aradığımız şey, daha çok şimdiye kadar söylenenlere bazı yeni bilgiler katmak ve meseleyi, daha açık bir şekilde ortaya koymaktır. Çin kaynakları, Göktürkler hakkında bilgi verirlerken, Göktürklerin atalarının, Altay sıradağlarından biri olan büyük bir dağın eteklerinde oturduklarından söz açarlar. “Bu dağın zirvesi tıpkı bir miğfere benzermiş”. Yine aynı kaynaklara göre, “Göktürklerin bu dağla ilgileri olduğu için, adlarını da yine bu dağdan almışlar imiş”. Cengiz-Han çağındaki meşhur Burkan- Kaldun dağının Moğollar arasındaki şöhreti, bu konu ile az çok ilgilenmiş herkes için, bilinen bir şeydir. Cengiz-Han sıkıldıkça, “Bu dağın üzerine çıkar ve güneşe selam verirdi.” Altay dağlarında yaşayan Beltir Türklerinin dağ tepelerinde yaptıkları kurban törenleri, Türk kültür tarihi bakımından büyük bir önem taşıyordu: “Beltirler, kurban törenine başlamadan önce, doğuda ve batıda olmak üzere, iki büyük ateş yakıyorlardı. Doğudaki ateşe, ‘büyük ateş’ (Ulugot), batıdaki ateşe ise, ‘Küçük ateş’ (Kiçik-ot) derlerdi”.Doğu’nun kutsallığı ve önemi bu törende de ortaya çıkmaktadır: “Göğe yükselen bu ateşlerin dumanları, Tanrıya bir nevi haber götürürlerdi. Bundan sonra tören başlar ve beyaz bir koç kesilirdi. Koçun etleri parçalandıktan sonra, bir kısmı yakılarak, dumanları ve kokusu Tanrıya gönderilirdi”. Kurban edilecek at ve koçların, “Beyaz” renkli hayvanlardan seçilmesi de, eski bir Türk âdetidir. Manas destanında ise, kesilen kurbanların genel olarak, “Sarı” kısraklardan seçildiği görülür. Bu yeni inançların da, Çin tesirleri ile meydana gelmiş olmaları çok muhtemeldi.
7. YER KUŞAĞI“Dünyanın kuşağı” olan dağlar:Bu inanca daha ziyade, Türk kültürünün akraba batı kanadı olan Fin-Ugor kavimlerinde rastlıyoruz. Mesela Ural dağları bölgesinde yaşayan Türk ve Fin halkları, Ural dağlarını “Dünyanın kuşağı” olarak kabul ederlerdi. Onlara göre, “Ural dağları, dünyayı baştan başa saran, taş bir kuşaktan başka bir şey değildi”. Bunun için Ruslarda Ural dağlarına “zemnoy poyas”, “Yer kuşağı” derlerdi. Türkler arasında şimdilik bu konu ile ilgili fazla bir bilgi bulamadık.
“Uygurların ‘Yeşil yeşim taşı dağı’ ile Kaf dağı arasındaki benzerlikler”:“Kaf-Dağı” da Önasya mitolojisinin en önemli bir motifidir. Kaf dağı hakkında rivayetler pek çoktur. Fakat en köklü mitolojik kaynaklara göre Kaf dağı, “Dünyayı çeviren büyük bir silsile” idi. Bu konuyu “Yer kuşağı” ile ilgili bölümümüzde inceledik. Yine rivayete göre, “Kaf dağının etrafını da büyük bir okyanus çevirirmiş. Yeşil bir zümrütten yaratıldığı” da söylene gelen rivayetlerden biridir. Bu bakımdan, Uygur efsanesindeki “Yeşil yeşim” dağı ile aralarında bir bağ olsa gerekir. Mütercim Asım Efendi Kaf dağı için şöyle diyor: “Her sabah güneş çıktığı zaman yeşil ve mavi görünürmüş. Göğün her zaman mavi görünmesinin sebebi de, bu şuaların göğe aksetmesinden ileri gelirmiş. Bu renk, Bahri Muhite de aksedermiş ve deniz de bu rengi alırmış”.“Yedi iklim” ve “Yedi bölge” de, hep Kaf dağına göre ayarlanırdı. Babil’de de, “7 altındağ zinciri” ile “7 gezegen burcu”ndan söz açılırdı. Budizm’deki Pagoda’lar da bir nevi dünya dağının sembolü olarak yapılıyordu. Budistlere göre Pagoda, temsili olarak Kutup yıldızına kadar uzanıyordu.
Türklere komşu olan kavimlerde “Dünya dağı”:İranlılara göre “Elburz” dağları, büyük yaratılışın 18. senesinde yaratılmıştı. Aradan bir sene geçtikten sonra, yavaş yavaş diğer dağlar da ondan çıkmaya başladılar ve bu yolla Elburz bütün dağların anası olmuştu. Hürmüz’ün Kanunlarını ilan ettiği yer de , yine Elburzların üzerindeki bir zirve idi. Bu bakımdan, İran mitolojisi ile Tevrat arasında bir benzerlik vardır. Bildiğimiz üzere, Musa da “Şerati”ni Tür-ı Sina dağı üzerinde ilan etmişti. Bunun için büyük dağlar İran mitolojisinde, “bilgi ve faziletin bir sembolü” gibi idiler. Gerçi Elburz dağları, iyilik Tanrısı Hürmüz’ün bir yurdu gibi görülürdü. Fakat Hürmüz’ün yanında, kötülük Tanrısı Ehrimen’in de adamları yok değildi. Bu bakımdan dağlar, iyi ruhlarla birlikte, kötü ruhların da gezindiği, kutsal, fakat korkunç bölgelerdi. Bazı eski İran metinlerine göre Elburz’un etrafı da, tıpkı Kaf dağı gibi büyük bir “Okyanus” ile çevrilmişti.Hindu ve Buda dini mitolojine göre “Sumeru” veya “Meru” dağı, Tanrının oturduğu bir yer idi. Tanrı dünyayı yaratırken, bu dağ, çok önemli bir rol oynamıştı. Onlara göre yukarıda, bir çok gökler vardı ve göklerin hepsi de, Meru dağının üzerine kurulmuştu. Yeri tutan da, yine Meru dağı idi. Bu dağ aynı zamanda Buda’nın da bir sembolü idi. “Buda, bu dağın şekli ile görünürdü”. Bundan sonra artık dağın etrafında, yeryüzü çevrelenirdi. “Yedi çevre”den meydana gelen yer yüzünden sonra, “Dış çevre” gelirdi. Bu dış çevre de,“Sekiz bölge”den meydana geliyordu. Dış çevrenin dışında da “Dört kıt’a” vardı. Onlara göre güneş, ay ve yıldızların hepsi, Meru dağının etrafında dönerlerdi.Sumeru dağı, adı ile birlikte Altay ve Moğol Şamanizmine de girmiştir. Türk ve Moğol halkları bu dağa zaman zaman “Sumbur, Sumur, Sumer” adları vermişlerdir. Hint mitolojisinin bu kutsal dağı, aslında Himalaya dağlarından başka bir şey değildi. Babil kozmogonisine göre de, gök ve dünya, bir dağ üzerine kurulmuştu. Avrupa’daki Kelt mitolojisinde de, böyle kutsal bir dağ vardı “Güneş sütunu veya direği” adını verdikleri bu dağ, Ron nehri kıyılarında bulunur ve güneşle ay da, onun etrafında dönerlermiş Yunan mitolojisindeki “Ossa” dağının önemi de, herkesçe bilinen bir şeydir. Tevrat, “Ararat” yani Ağrı dağına fazla önem vermişti. Avusturalya yerlileri ise dağ tepelerinin, göğe sokulmuş bir yer ve Tanrı ya da en yakın bir yol olduğuna inanır ve böyle anlatırlardı.
Bahaeddin ÖGEL
“Altay dağları, bir Han gibi görülürdü”:
Altay bölgesinde söylenen masallarda ve özellikle Şaman dualarında, Altay dağlarının adı geçtikçe, onlara Han (Kan) dendiği görülürdü. Onlara göre “Altay dağlarının tümü kutsal idi. İçlerinde herhangi bir tepe, bütün Altayları temsil edemezdi. Göğe yükselen zirvelerin hepsi birden, Tanrı yerine kadar uzanıyorlardı. Büyük Tanrı Bay-Ülgen’in oturduğu Altındağ’ın, Altay dağları olması da çok muhtemeldi”. Altay dağlarının adını anarak, ona kurban veriyorlar, dileklerde bulunuyorlar ve ondan sonra da ağlayıp yalvarıyorlardı.
“Altay dağlarına ‘Kayın babamız’ da derlerdi”:Es ırmağının kenarındaki Sakçak dağlarında yaşayan Sagay gelinleri, bu dağları kendi kayın babaları gibi görürler ve “Kayın babamız” derlerdi. Türk yer adlarında, “Ata” sıfatı ile biten, pek çok da dağ adları vardır. Bunlardan çoğu, üzerlerindeki yatırlardan dolayı bu ismi almışlardır. Bir çoğu için de “Ata” sözü, dağın adı ve ünvanı gibi kullanılmıştı. Uygur ve Göktürklerin ataları da, ya dağ üzerindeki kayından veyahut da mağaradan türemişlerdir. Hıtay (Liao) devletinin Ata- Mabedleri de, Mu-yeh dağının üzerinde bulunurdu. Fakat dağın bizzat bir ata olarak görülmesi Ortaasya’da çok az rastlanan inançlardandı. Yalnızca Altay bölgesinde, Miras Suyunun kenarındaki Kölin dağına, bazı Altay Türklerinin “Törediğimiz dağ” dedikleri duyulmuştur. “Dünya dağını temsil eden yapma tepecikler”:
Toprak veya taşların yığılması yolu ile meydana getirilen bu höyükler, Sümerlerin Zikkurat’ların hatırlatırlar. Türk ve Moğol kavimleri yaptıkları bu tepelere “Oba” derlerdi ve bunun için de bu inanışa, “Oba kültü” denmiştir. Bu inanışa göre, “Obalar, bozkırlarda topraklardan ve dağ geçitlerinde ise, taşların yığılması ile meydana getirirlerdi. En ufak bir tepecik bile bulunmayan geniş bozkırlarda, bu tepecikler kutsal bir dağ yerini tutar ve bunun üzerine çıkarak, ibadet ederlerdi. Bazı Ortaasya kavimleri ise, böyle bir tepe yerine, sırf ibadet etmek için bir çadır kurarlardı. Kurbanlarını bu çadır içinde sunarlar ve dualarını da aynı yerde yaparlardı. Bu sebepten dolayı, böyle çadırlara da yine Oba adını verirlerdi”. “Moğolların yaptıkları Obalar”, büsbütün Hint Pagoda’larına benzerdi. Bu höyükler, genel olarak su kenarlarındaki bir yere, taş ve topraktan yapılırdı. Höyüğün üzerine de, at takımları ile elbise ve yiyecekler konurdu. Höyüğün tepesine bir ağaç dikilir ve kenarlarına da süsler asalırdı. Umumiyetle yay, ok, kılıç gibi, kendilerinin kullandıkları günlük silâhlar konurken; bunların yanına Garuda kuşlarına ait figürlerin konması da ihmal edilmezdi. Bazı Moğol obaları ise, oldukça büyük ve adeta Pagoda’lar gibi yapılmıştı. Bu obalar genel olarak “12 seki”den meydana gelirdi. Bunlar dünyanın “Oniki bölümü”nü temsil ederlerdi. Çin’de de dünya ve bütün devlet teşkilatı “12 bölüme” ayrılmıştı. Bu düşünce düzeninin, Çin’den geldiğine hiçbir şüphe yoktu. Höyüğün orta yerine ise, sivrice yapılmış ve bir dağ zirvesi şekli verilmişti. Onlara göre bu da, “Sumeru” dağından başka bir şey değildi. Bu âdetlerden de açık olarak anlaşılıyor ki, eski Ortaasya âdetleri ile Çin ve Hint mitolojileri birleşiyor ve yepyeni bir düşünce kompozisyonu meydana geliyordu.Bir Altay efsanesi de, başlangıçta tıpkı Altay Türklerinin yerli türeyiş efsaneleri gibi başlıyordu. Fakat az sonra, Budist safsataları konuya hakim oluyor ve yerli motifleri âdeta ortadan kaldırıyorlardı.
6. KUTSAL DAĞLAR İÇİN YAPILAN “TÖRENLER”
Kutup Yıldızı
“Göğün kapısı” da olan kutup yıldızı, hem kutsal ve hem de, bütün gezegenlerin başladığı bir “Demir kazık” idi. Uygurlar bu yıldıza daha büyük bir saygı göstererek, ona “Altın kazuk” demişlerdi. Kutup yıldızı parlaklığın bir sembolü idi.”Kutup yıldızının bulunduğu yerden veya gök kubbesinde meydana getirdiği kapıdan, Tanrı insanlara şefaat eder ve Kamlar (Şamanlar) da bu delikten Tanrı ile ilgi kurarlardı. Bu kapı, insanlar dünyası ile, gökteki ruhlar dünyasının bir sınırı idi”. Bu sebeple bu yerin, diğer yıldızların deliklerine nazaran, ayrı bir kutsallığı vardı.
“Dağ başlarında Tanrıya tapınma”:Etnograflar Ortaasya halkları arasında yaygın olan “Dağlara tapınma” hakkında önemli yazılar yazmışlardır. Bu yazılar içinde, dağlar üzerinde yapılan törenler de toplanmıştır. Bu yazıdaki bütün bilgileri buraya aktaracak değiliz. Bizim aradığımız şey, daha çok şimdiye kadar söylenenlere bazı yeni bilgiler katmak ve meseleyi, daha açık bir şekilde ortaya koymaktır. Çin kaynakları, Göktürkler hakkında bilgi verirlerken, Göktürklerin atalarının, Altay sıradağlarından biri olan büyük bir dağın eteklerinde oturduklarından söz açarlar. “Bu dağın zirvesi tıpkı bir miğfere benzermiş”. Yine aynı kaynaklara göre, “Göktürklerin bu dağla ilgileri olduğu için, adlarını da yine bu dağdan almışlar imiş”. Cengiz-Han çağındaki meşhur Burkan- Kaldun dağının Moğollar arasındaki şöhreti, bu konu ile az çok ilgilenmiş herkes için, bilinen bir şeydir. Cengiz-Han sıkıldıkça, “Bu dağın üzerine çıkar ve güneşe selam verirdi.” Altay dağlarında yaşayan Beltir Türklerinin dağ tepelerinde yaptıkları kurban törenleri, Türk kültür tarihi bakımından büyük bir önem taşıyordu: “Beltirler, kurban törenine başlamadan önce, doğuda ve batıda olmak üzere, iki büyük ateş yakıyorlardı. Doğudaki ateşe, ‘büyük ateş’ (Ulugot), batıdaki ateşe ise, ‘Küçük ateş’ (Kiçik-ot) derlerdi”.Doğu’nun kutsallığı ve önemi bu törende de ortaya çıkmaktadır: “Göğe yükselen bu ateşlerin dumanları, Tanrıya bir nevi haber götürürlerdi. Bundan sonra tören başlar ve beyaz bir koç kesilirdi. Koçun etleri parçalandıktan sonra, bir kısmı yakılarak, dumanları ve kokusu Tanrıya gönderilirdi”. Kurban edilecek at ve koçların, “Beyaz” renkli hayvanlardan seçilmesi de, eski bir Türk âdetidir. Manas destanında ise, kesilen kurbanların genel olarak, “Sarı” kısraklardan seçildiği görülür. Bu yeni inançların da, Çin tesirleri ile meydana gelmiş olmaları çok muhtemeldi.
7. YER KUŞAĞI“Dünyanın kuşağı” olan dağlar:Bu inanca daha ziyade, Türk kültürünün akraba batı kanadı olan Fin-Ugor kavimlerinde rastlıyoruz. Mesela Ural dağları bölgesinde yaşayan Türk ve Fin halkları, Ural dağlarını “Dünyanın kuşağı” olarak kabul ederlerdi. Onlara göre, “Ural dağları, dünyayı baştan başa saran, taş bir kuşaktan başka bir şey değildi”. Bunun için Ruslarda Ural dağlarına “zemnoy poyas”, “Yer kuşağı” derlerdi. Türkler arasında şimdilik bu konu ile ilgili fazla bir bilgi bulamadık.
“Uygurların ‘Yeşil yeşim taşı dağı’ ile Kaf dağı arasındaki benzerlikler”:“Kaf-Dağı” da Önasya mitolojisinin en önemli bir motifidir. Kaf dağı hakkında rivayetler pek çoktur. Fakat en köklü mitolojik kaynaklara göre Kaf dağı, “Dünyayı çeviren büyük bir silsile” idi. Bu konuyu “Yer kuşağı” ile ilgili bölümümüzde inceledik. Yine rivayete göre, “Kaf dağının etrafını da büyük bir okyanus çevirirmiş. Yeşil bir zümrütten yaratıldığı” da söylene gelen rivayetlerden biridir. Bu bakımdan, Uygur efsanesindeki “Yeşil yeşim” dağı ile aralarında bir bağ olsa gerekir. Mütercim Asım Efendi Kaf dağı için şöyle diyor: “Her sabah güneş çıktığı zaman yeşil ve mavi görünürmüş. Göğün her zaman mavi görünmesinin sebebi de, bu şuaların göğe aksetmesinden ileri gelirmiş. Bu renk, Bahri Muhite de aksedermiş ve deniz de bu rengi alırmış”.“Yedi iklim” ve “Yedi bölge” de, hep Kaf dağına göre ayarlanırdı. Babil’de de, “7 altındağ zinciri” ile “7 gezegen burcu”ndan söz açılırdı. Budizm’deki Pagoda’lar da bir nevi dünya dağının sembolü olarak yapılıyordu. Budistlere göre Pagoda, temsili olarak Kutup yıldızına kadar uzanıyordu.
Türklere komşu olan kavimlerde “Dünya dağı”:İranlılara göre “Elburz” dağları, büyük yaratılışın 18. senesinde yaratılmıştı. Aradan bir sene geçtikten sonra, yavaş yavaş diğer dağlar da ondan çıkmaya başladılar ve bu yolla Elburz bütün dağların anası olmuştu. Hürmüz’ün Kanunlarını ilan ettiği yer de , yine Elburzların üzerindeki bir zirve idi. Bu bakımdan, İran mitolojisi ile Tevrat arasında bir benzerlik vardır. Bildiğimiz üzere, Musa da “Şerati”ni Tür-ı Sina dağı üzerinde ilan etmişti. Bunun için büyük dağlar İran mitolojisinde, “bilgi ve faziletin bir sembolü” gibi idiler. Gerçi Elburz dağları, iyilik Tanrısı Hürmüz’ün bir yurdu gibi görülürdü. Fakat Hürmüz’ün yanında, kötülük Tanrısı Ehrimen’in de adamları yok değildi. Bu bakımdan dağlar, iyi ruhlarla birlikte, kötü ruhların da gezindiği, kutsal, fakat korkunç bölgelerdi. Bazı eski İran metinlerine göre Elburz’un etrafı da, tıpkı Kaf dağı gibi büyük bir “Okyanus” ile çevrilmişti.Hindu ve Buda dini mitolojine göre “Sumeru” veya “Meru” dağı, Tanrının oturduğu bir yer idi. Tanrı dünyayı yaratırken, bu dağ, çok önemli bir rol oynamıştı. Onlara göre yukarıda, bir çok gökler vardı ve göklerin hepsi de, Meru dağının üzerine kurulmuştu. Yeri tutan da, yine Meru dağı idi. Bu dağ aynı zamanda Buda’nın da bir sembolü idi. “Buda, bu dağın şekli ile görünürdü”. Bundan sonra artık dağın etrafında, yeryüzü çevrelenirdi. “Yedi çevre”den meydana gelen yer yüzünden sonra, “Dış çevre” gelirdi. Bu dış çevre de,“Sekiz bölge”den meydana geliyordu. Dış çevrenin dışında da “Dört kıt’a” vardı. Onlara göre güneş, ay ve yıldızların hepsi, Meru dağının etrafında dönerlerdi.Sumeru dağı, adı ile birlikte Altay ve Moğol Şamanizmine de girmiştir. Türk ve Moğol halkları bu dağa zaman zaman “Sumbur, Sumur, Sumer” adları vermişlerdir. Hint mitolojisinin bu kutsal dağı, aslında Himalaya dağlarından başka bir şey değildi. Babil kozmogonisine göre de, gök ve dünya, bir dağ üzerine kurulmuştu. Avrupa’daki Kelt mitolojisinde de, böyle kutsal bir dağ vardı “Güneş sütunu veya direği” adını verdikleri bu dağ, Ron nehri kıyılarında bulunur ve güneşle ay da, onun etrafında dönerlermiş Yunan mitolojisindeki “Ossa” dağının önemi de, herkesçe bilinen bir şeydir. Tevrat, “Ararat” yani Ağrı dağına fazla önem vermişti. Avusturalya yerlileri ise dağ tepelerinin, göğe sokulmuş bir yer ve Tanrı ya da en yakın bir yol olduğuna inanır ve böyle anlatırlardı.
Bahaeddin ÖGEL
Hiç yorum yok:
Yorum Gönder